Þráhyggju og árátturöskun (OCD)

Hvað er þráhyggju og árátturöskun?

Þráhyggju og árátturöskun (Obsessive compulsive disorder, OCD) stundum kallað áráttu og þráhyggjuröskun einkennist af endurteknum þráhugsunum sem vekja upp óþægilegar tilfinningar eins og kvíða, ótta, samviskubit eða ógeðstilfinningu sem fólk síðan bregst við með því að framkvæma áráttuhegðun.

Fólk festist í þessum vítahring þráhugsana og áráttuhegðunar sem smám saman geta farið að taka meiri tíma og orku. Þannig getur vandinn stigmagnast og tekið yfir lífið ef ekkert er að gert.

Þráhyggjan getur snúist um hvað sem er

Þegar fólk hugsar um þráhyggju-árátturöskun þá hugsa flestir um ótta við sýkla og smit þar sem fólk þvær sér ítrekað um hendur eða ótta við að gera mistök eða valda skaða og er að tékka endurtekið á læsingum og rafmagnstækjum.

En þráhyggjan í OCD getur snúist um hvað sem er. Til dæmis hvort maður sé góð manneskja („hvað ef ég særði vinkonu mína þegar ég sagði þetta“) eða  efasemdir um hvernig manni líður gagnvart annarri manneskju („hvað ef ég er ekki nógu ástfangin“ eða „hvað ef hún er ekki nógu hrifin af mér“). Þráhyggja getur líka tengst efasemdum um kynhneigð eða kynupplifun eða jafnvel efasemdum um það hvort maður sé í raun og veru til eða hvað muni gerast eftir dauðann. Einnig er þráhyggja tengd ótta við að valda öðru fólki skaða algeng og getur komið fram í ítrekaðum óvelkomnum hugsunum eða ímyndunum í huganum um ofbeldi, sifjaspell, barnaníð og kynferðisofbeldi.

Algengast er að þeir sem greinast með þráhyggju-árátturöskun séu með margar mismunandi birtingarmyndir og þemu í þráhugsunum. Einnig er algengt að birtingarmyndin breytist með tímanum.

Hvernig upplifir fólk þráhugsanir?

Þráhugsanir geta verið ýmist yrtar hugsanir (t.d. „þetta gæti verið mengað“ eða „hvað ef ég er barnaníðingur“), ímyndaðar myndir (t.d. að sjá sjálfan sig fyrir sér stinga ástvin með hníf eða sjá fyrir sér ofbeldisfullar senur í huganum) eða hvöt (t.d. hvöt til að rétta af skakka mynd á vegg eða hvöt til að koma við eitthvað). Fólk upplifir þráhugsanir sem óvelkomnar og uppáþrengjandi og vill ekki fá þessar hugsanir. Þessar hugsanir snúast oft um það sem fólki stendur nærri og finnst skelfileg tilhugsun, sem gerir það að verkum að fólk verður hrætt við þessar hugsanir. Algengt dæmi um þetta er þegar nýbakað foreldri fær þráhugsanir um að skaða barnið sitt.

Áráttuhegðun

Þráhugsanir vekja alltaf upp einhverja óþægilega tilfinningu eins og kvíða, ótta, ógeðstilfinningu eða samviskubit. Stundum er tilfinningin óræðari og er þá best lýst sem óróleika eða „eitthvað er ekki eins og það á að vera“ tilfinning.

Áráttuhegðun þjónar þeim tilgangi að losna við þráhugsanirnar og óþægindin sem þær vekja og í sumum tilvikum til að koma í veg fyrir að eitthvað slæmt gerist. Áráttuhegðun getur verið sjáanleg hegðun eins og til dæmis  að þvo sér um hendur eftir að hafa komið við hurðarhún eða tékka á útidyrahurð til að vera viss um að hún sé læst. Áráttuhegðun getur líka verið ósýnileg hegðun sem fer fram í huganum eins og til dæmis að fara ítrekað yfir í huganum hvað maður sagði við vinkonu sína til að vera viss um að maður hafi ekki sagt eitthvað særandi eða fara með einhvers konar bæn, möntru eða hughreystingu („ekkert slæmt mun gerast“ eða „ég er búin að tékka, þetta er í lagi“). Oft finnst fólki það þurfa að framkvæma áráttuhegðunina á fastmótaðan hátt, gera hluti í ákveðinni röð eða gera ákveðið oft áður en það getur hætt.

Vítahringur OCD

Vítahringur þráhyggju-árátturöskunar lýsir sér þannig að eitthvað kveikir á þráhugsun, til dæmis að sjá hníf, þá kemur upp þráhugsun „hvað ef ég sting manninn minn“ sem vekur upp ótta. Þá bregst viðkomandi við með áráttuhegðun, eins og til dæmis að fjarlægja hnífinn eða hughreysta sig í huganum („nei, ég myndi aldrei gera það, ég elska manninn minn“). Við þetta upplifir viðkomandi létti, en aðeins tímabundið. Innan skamms kemur upp önnur þráhugsun („Hvað ef kjúklingurinn er sýktur af salmonellu“) og þá kemur upp ógeðstilfinning og þörf til að framkvæma áráttuhegðun.

Þegar þráhyggju-árátturöskun er orðin alvarleg taka þráhugsanir og áráttuhegðun upp mikinn tíma og stundum allan daginn. Þegar einkenni eru vægari eru þráhugsanir og áráttuhegðunin stundum aðstæðubundnari og taka minni tíma.

Eru allir með smá OCD?

Þrátt fyrir að margir kannist kannski við að vilja þvo sér um hendur eftir að hafa komið við eitthvað eða tékkað nokkrum sinnum á læsingum eða jafnvel fengið eitthvað á heilann í smá tíma, þá er stór munur á því og að vera með þráhyggju-árátturöskun. Sá sem er með þráhyggju-áráttuhugsun finnst óþægilegt að fá þráhugsanirnar og þrátt fyrir að viðkomandi upplifi létti eftir að hafa framkvæmt áráttuhegðun þá líður þeim ekki vel. Þannig er sá sem finnst gaman að hafa hreint hjá sér og upplifir ánægju eftir að hafa þrifið íbúðina sína ekki með þráhyggju-árátturöskun. Fólk sem er með þráhyggju-árátturöskun upplifir ekki ánægju eftir að hafa framkvæmt áráttur, þeim líður aldrei eins og þau séu búin.

Hvað er hægt að gera?

Síðustu áratugi hefur meðferð við OCD verið mikið rannsökuð og líkur á bata eftir meðferð eru mjög góðar. Þær aðferðir sem við notum á Kvíðaklíníkinni eru aðferðir sem byggja á traustum grunni rannsókna og okkar reynsla sýnir að með réttum aðferðum er hægt að ná góðum árangri. En það er mikilvægt að meðferðin sé markviss og sérsniðin að vanda skjólstæðingsins sem er einmitt það sem við höfum alltaf að leiðarljósi.